پرسشگر گرامي، خوشحاليم كه پاسخگوي شما هستيم. آگاهي از وجود مشكلي در زندگي قدم اول براي حل آن مشكل مي باشد. به شما بخاطر تفكر منطقي كه داريد آفرين مي گوييم. شما راه درستي را در پيش گرفته ايد. حل علمي مشكلات زندگي بهترين كاريست كه مي توانيد انجام دهيد. براي اينكار بايد عوامل خشم و پرخاشگري را در خودتان پيدا كنيد و ببينيد كه چه چيزي باعث گرديده است تا شما كنترل هيجاني خود را از دست بدهيد و آرامش زندگي تان برهم بخورد. خودتان را عذاب دهيد و ديگران نيز با شما روابط دوستانه نداشته باشند و آنگاه با برطرف نمودن آن شرايط و مشكلات، آرامش را به زندگي تان بازگردانيد.
شايسته بود كه توضيح مفصّلي از شرايطي كه داريد براي ما ارسال نماييد. از قبيل اينكه معمولا با چه كساني به مشكل برمي خوريد؟ آيا در اين چند وقت اتفاق خاصي در زندگي تان رخ نداده است كه موجب حالات فعلي شما شده باشد؟ راجع به خانواده تان و مسائلي كه موضوع تعارض بين شماست توضيح دهيد؟ راجع به صفات شخصيتي تان توضيح دهيد؟ تاريخچه اي از زندگي تان و نوع برخورد شما و ديگران با شما را بيان نماييد. به طور واضح به هر ميزان كه آگاهي ما از شرايط شما بيشتر باشد، راهنمايي بهتري به شما ارائه خواهيم داد. ولي با همه اين وجود ما سعي مي نماييم تا توضيحاتي راجع به خشم و پرخاشگري و زمينه هاي آن و نوع مهار آن به شما ارائه دهيم . شما با عمل به اين توصيه ها مي توانيد تا حد زيادي، خشم خود را مهار كنيد و صبر خود را بالا ببريد.
پرسشگر محترم، لازم است بدانيد؛ عصبانيت، جلوه خشم و غضب است و غضب در واقع يك حالت نفسانى و درونى است كه آدمى را وادار به رفتارى پرخاشگرانه وغلبه و انتقام نسبت به ديگرى مى‏كند. البته اصل «قوه غضب» در حفظ و بقاى انسان نقش به سزايى ايفا مى‏كند؛ اما اين قوه نيز مانند ساير قواى نفسانى بايد كنترل و در جهت صحيح از آن استفاده شود و از افراط و تفريط نسبت به آن اجتناب گردد؛ زيرا افراط در آن موجب ناكارآمدى فكر و عقل مى‏شود و خطرات و خسارات جبران ناپذيرى را در پى دارد. تفريط در آن نيز موجب جبن و خوارى مى‏شود و از پيامدهاى بد آن بى‏غيرتى و بى‏تفاوتى نسبت به مسئوليت‏هاى فردى و اجتماعى است. البته بحث ما در اينجا، بيشتر مربوط به جنبه افراطى غضب و (عصبانيت) است؛ از اين رو زيان‏هايى كه ناشى از شعله‏ور شدن غضب را به اختصار بيان مى‏كنيم، راه‏كارهايى به منظور كنترل آن بيان مى‏كنيم.
از آثار بد غضب اين است فرد غضبناك و عصبانى رفتارهاى نادرستى - مانند فحش دادن و پرخاشگرى كلامى، شماتت، مسخره كردن، فاش كردن اسرار و بدگويى از ديگران - را از خود بروز مى‏دهد. علاوه بر اين موجب دشمنى دوستان و شماتت دشمنان، انزواى اجتماعى، افسردگى و بيمارى‏هاى جسمانى و روانى مى‏شود. بنابراين كنترل عصبانيت امرى بايسته و اجتناب‏ناپذير است؛ وگرنه موجب هلاكت انسان و خسارات جبران ناپذيرى مى‏شود.
غضب، فكر و عقل انسان را ناكار آمد و زمين گير مى‏كند؛ چنان كه پيامبر اكرم(صل الله و عليه و آله) فرمود: «غضب، دل مرد دانا را هلاك مى‏كند» خشم و غضب نابه‏جا، آتشى شيطانى است كه از درون انسان شعله كشيده و انسان را به سوى آتشى ابدى رهنمون مى‏شود. امام باقرعليه السلام مي فرمايند:«ان هذا الغضب جمرة من الشيطان توقد فى قلب ابن آدم...»[1]«خشم پاره آتشى شيطانى است كه در قلب انسان شعله‏ور مى‏شود...»همچنين مي فرمايند:«ان الرجل ليغضب فما يرضى ابداً حتى يدخل النار...» «[گاه ]شخصى به خشم مى‏آيد و در آن پيش مى‏رود و راضى نمى‏شود تا آن گاه كه داخل آتش شود».[2]
در مقابل، حلم و بردبارى برآورنده بزرگ‏ترين آرزوى سالكان الى اللَّه و رسيدن به رضوان الهى است. امام صادق‏عليه السلام مى‏فرمايد: «من كظم غيظاً، ولو شاء ان يمضيه امضاه، املأ اللَّه قلبه يوم القيامة رضاه» «هر كس خشم و غضب خود را بشكند - در حالى كه اگر بخواهد مى‏تواند آن را عملى كند - خداوند در روز قيامت قلب او را با رضوان خود پر مى‏سازد».[3]
آنچه مهم است اينكه شخص عزم راسخ و جدى بر پالايش نفس خويش از خشم و كژخلقى داشته و آن را به زيور حلم و بردبارى بيارايد. بنابراين براى تقويت حلم و بردبارى، بايد طبق برنامه‏اى جدى، به تقويت اراده پرداخت و همواره بر خود مسلط باشد. در اين رابطه راه‏هاى مختلفى وجود دارد؛ ولى مهم آن است كه در راه درمان آن، مصمّم باشيد و مطالب پيشنهادى را بدون كمترين كاستى به اجرا گذاريد:
عوامل بسياري وجود دارد كه مي توانند زمينه خشم و پرخاشگري را ايجاد كنند از جمله: مشكلات زندگي مثل مشكلات مالي، بي توجهي اطرافيان، عدم امنيت رواني و اجتماعي، مشكلات جسمي و درد هاي بدني، حسادت به ديگران، شكست هاي پي درپي در زندگي، احساس حقارت، نداشتن استراحت و تفريح كافي در زندگي، نااميدي، ضعف باور هاي مذهبي و توكل به خداوند.
عواقب و پيامدهاي خشم و پرخاشگري
1. اضطراب و استرس مداوم: فردي كه با كوچكترين مشكل از كوره در مي رود، مدام اضطراب را تجربه مي كند و زندگي را براي خود به جهنمي سخت تبديل مي كند كه قبل از هر كسي خود در اين جهنم خواهد سوخت.
2. بيماري هاي روحي و جسمي: مسلّما با وجود چنين عذاب روحي و اضطراب زيادي كه فرد در زندگي دارد به بيماري هاي جسمي نيز مبتلا خواهد شد. دانشمندان امروزه دريافته اند كه ريشه بسياري از بيماري هاي جسمي ، حالات روحي و رواني مي باشد.
3. سست شدن روابط اجتماعي و برهم خوردن دوستي ها: بازخورد بدي كه يك فرد عصبي به دوستان خود مي دهد و برخورد بدي كه با آنها دارد، آنها را از خود مي راند و باعث انزوا و تنهايي خود مي گردد. چه بسا با اين نوع برخورد، ديگر روابط صميمي خانوادگي نيز از بين برود و افراد خانواده نتوانند درد و دل و مشكلات خود را با او مطرح نمايند.
4. از دست دادن فرصت هاي مناسب زندگي مثل ازدواج، فرصت هاي شغلي، دوستان خوب
5. تسريع در روند فرسودگي و پيري:
6. ضعف ايمان: همانطور كه قبلا گفتيم، خشم و غضب ايمان را از بين مي برد و ريشه بسياري از گناهان همچون تهمت و غيبت و آزار مومن مي گردد.
توصيه هايي براي حفظ آرامش در زندگي و عصباني نشدن
1. مطمئن باشيد كه مى‏توانيد روحيه خود را تغيير دهيد؛ ولى براى نتيجه‏گيرى شتاب نكنيد. بينديشيد كه بايد مدتى طولانى، رفتارهاى خود را به دقت كنترل كنيد و اگر چنين كرديد، پس از آن حتماً دگرگونى رفتارى خواهيد داشت.
2. از حساسيت بيش از حد در هر زمينه بپرهيزيد.
3. در هر مسئله‏اى، ابتدا از ديگران انتظار بدترين برخورد را داشته باشيد و خود را براى تحمل آن آماده كنيد. اين نكته باعث مى‏شود، برخوردهاى خوب بيش از انتظار، در شما ايجاد خشنودى كند. اگر هميشه انتظار برخورد خوب داشته باشيد، چه بسا نتيجه عكس خواهيد گرفت.
4. با خود شرط كنيد كه هيچ گاه و در هيچ شرايطى، برخورد تند نداشته باشيد و اگر ناگهان از شما برخورد تندى سر زد، خود را جريمه كنيد. براى مثال تصميم بگيريد - يا در صورت امكان نذر كنيد - اگر بر سر كسى فرياد زديد، فلان مبلغ را صدقه بدهيد، يا نماز شب بخوانيد و يا يك روز روزه بگيريد. اين گونه جريمه معنوى نبايد نگاه انسان به عمل نيك را منفى كند؛ بلكه بايد آن را با يك تير دو نشانه زدن به حساب آورد؛ يعنى از طرفى رشد و تعالى معنوى و كسب تقرب مستقيم به سوى خدا و از طرف ديگر بازداشتن از بدى‏ها و زشتى‏ها. كارآيى اين روش، بسيار بالا است و بسيارى از علماى بزرگ، بدين سان تمرين عملى و خودسازى كرده‏اند.
5. در تصميم‏گيرى‏ها، با افراد عاقل و پخته مشورت كنيد و از اقدامات عجولانه و مطالعه نشده بپرهيزيد.
6. با افراد خوش خلق و غير عصبى معاشرت كنيد.
7. از موقعيت‏هايى كه زمينه تندخويى در آن فراوان است، اجتناب كنيد و در موقعيت‏هايى حضور يابيد كه رفتار پرخاشگرانه در آنجا ديده نمى‏شود و از شرايطى كه شما را به رفتارهاى تند دعوت مى‏كند، دورى گزينيد.
8. قبل از هر عملى، در مورد پيامد آن بينديشيد و آن گاه اقدام كنيد. با تمرين به اين راه‏كار در تمام امور، اندك اندك كنترل خويش را بر تمام رفتارها توسعه بخشيد.
9. به رفتارها و حالاتى كه از افراد سر مى‏زند و شما را عصبانى مى‏كند، بى‏توجه باشيد. براى مثال اگر كسى با حرف ناروا شما را بر مى‏افروزد، از شنيدن و گوش سپردن به سخنان وى بپرهيزيد و يا محيط را ترك كنيد. به گفته‏هاى او توجه نكرده و آنها را در ذهن خود مرور نكنيد. نسبت به ديگر اعمال فيزيكى و رفتارهاى پرخاشگرانه و تحريك كننده نيز همين طور واكنش نشان دهيد و راه بى‏توجهى و سهل‏گيرى را پيش گيريد.
10. سطح شناخت خود را با مطالعه و تفكّر از زشتى، ناپسندى و جبران اعمال پرخاشگرانه بالا ببريد. روايات، آيات و داستان‏هايى را در اين زمينه، مطالعه و در مورد آنها فكر كنيد. در برخى از موارد، به آثار بد رفتار تند خود، توجه و زشتى آن را در ذهن مرور كنيد تا به يك حالت خود هشدارى از درون دست يابيد. همچنين آثار فردى و اجتماعى و پيامدهاى حيثيتى آن عمل زشت را در ذهن خود، حاضر و به زشتى آن توجه كنيد تا از درون از آن عمل متنفّر شويد.
11. از خواندن قرآن به مقدار زياد و در نوبت‏هاى متعدد در روز غفلت نورزيد. قرآن تأثير زيادى در رسيدن به حالت سكينه و آرامش درونى دارد. عبادت‏هاى خود، مانند نماز را در اول وقت و با حضور قلب كامل به جا آوريد كه تأثير بزرگى در رسيدن به اطمينان خاطر دارد و آدمى را از درون به آرامش مى‏رساند.
12. بعد از استحمام و به هنگام خروج از حمام، دو پاى خود را تا قوزك، با آب سرد بشوييد.
13. ديگر رفتارهاى عادى و روزمره خود را با تسلّط كامل بر رفتار و بدون شتابزدگى انجام دهيد و آنها را آرام آرام تعقيب كنيد، تا نرم‏خويى و پرحوصلگى، بر تمام رفتارهاى شما حاكم شود.
14. شرح موارد ياد شده را در جدولى بنويسيد و موارد انجام شده و يا تخلّف از آن را يادداشت كنيد. همواره بكوشيد موارد تخلف را كاهش داده و بيش از پيش خود را به انجام آنها مقيد سازيد. حتى قبل از بروز آن موقعيت‏ها و به صورت مستمر، اين راه‏كارها را سرلوحه اعمال خود قرار دهيد. از آن به بعد، بايد ميزان موارد پرخاشگرى شما كاهش يابد. آنها را نيز يادداشت كنيد و كم كم از ميزان آنها در طول روز، هفته و ... بكاهيد.
15. يك نفر محرم اسرار براى خود برگزينيد. اين رابطه نزديك و صميمانه، بايد به گونه‏اى باشد كه بتوان در مورد موضوعات بى‏اهميت با او درد دل كرد و حتى بدون اينكه احساس كنيد وقت او را تلف كرده‏ايد به او تلفن بزنيد و موضوع را با وى درميان گذاريد. در اين صورت است كه با پديد آمدن هرگونه مشكل جسمى يا روانى، مى‏توان با تكيه كردن به او و بيان مشكل خود، احساس آرامش كر
16. شوخ طبع باشيد و احساسات منفى و تندتان را نسبت به ديگران با تمرين به احساسات مثبت تبديل كنيد. البته نبايد شوخ طبعى حالت تهاجمى به خود گيرد و از طريق شوخى و خنديدن به شكست‏هاى ديگران، به گونه‏اى پرخاشگرى بروز داده شده و با شوخى‏هاى آزار دهنده و متلك‏هاى غيراخلاقى يا ضد اخلاقى به انتقام جويى از ديگران پرداخت. پس با شوخ طبعى مى‏توان در برخورد با مسائل جدى، فشارها و مشكلات زندگى خود را كاهش داد؛ زيرا لذت بردن از شوخ طبعى، خنده سرگرم كننده و شادى آفرين، در فرد هيجان و احساس مثبت ايجاد كرده و در درازمدت بر كاهش ميزان عصبانيت مى‏انجامد.
17. پرهيز از محرك هاي عصبى؛ بعضى از مواد به طور طبيعى سيستم اعصاب و دستگاه قلبى - عروقى را تحريك مى‏كند. نوشابه‏هاى گازدار، شكلات‏ها و برخى داروهاى غيرمجاز، محرك‏هايى است كه سبب تشديد واكنش افراد حساس به محرك‏هاى اطراف آنها مى‏شود؛ به طورى كه در مواقع لزوم نمى‏توانند واكنش مناسب نشان دهند. آنها براى به دست آوردن آرامش قادر نيستند به موقع از سيستم پاراسمپاتيك خود استفاده كنند و براى مدت طولانى در حالت عصبى باقى مى‏مانند. بنابراين توصيه مى‏شود از مصرف چنين مواد تحريك كننده به حداقل ممكن اكتفا كنند.
18. چنانچه رفتاري از فرد مقابل شما را آزار مي دهد، بصورت مودبانه احساس ناراحتي خود را از آن رفتار بيان كنيد. بسياري از افراد زماني كه از رفتار فرد مقابل ناراحت مي شوند بجاي آنكه ناراحتي خود را اعلام كنند تا مشكل حل شود، اقدام به مقابله به مثل مي كنند و اين برخورد به يك روش غلط در برخود اجتماعي و روابط بين فردي آنها تبديل مي شود كه رفته رفته مشكل بيشتر و پيچيده تر مي گردد.بنابراين بصورت كاملا خونسرد و صادقانه ناراحتي خود را بيان كنيد تا علاوه بر تخيله هيجاني و راحت شدن، فرد مقابل به رفتار اشتباهش پي ببرد مثلا بگوييد دوست من فلان رفتار شما مرا ناراحت مي كند به قدري كه نمي توانم خودم را كنترل كنم. فقط بايد دقت كنيد كه اين كلام شما حاوي تحقير، توهين و تمسخر فرد مقابل نباشد. در اينصورت معمولا بازخورد خوبي از فرد مقابل خواهيد گرفت. البته ممكن است ابتدا در دفعات اول مورد پذيرش قرار نگيريد. ولي شما بايد مقداري صبر به خرج دهيد.
19. براى توجيه رفتارهاى خلاف انتظار ديگران، توجيه مناسبى داشته باشيد و آنها را مقصر تلقى نكنيد؛ مثلاً بگوييد: خودم از اين فرد بدتر رفتار مى‏كنم، او اشتباه گرفته و مقصر نيست. اشتباه من باعث رفتار نامناسب او شده است.
20. هميشه خود و رفتارتان را درست و صحيح تلقى نكنيد و احتمال خطا در كارهاى خود را بدهيد.
21. به عنوان تمرين گاهى با افرادى كه سليقه آنها را نمى‏پسنديد، برخورد كوتاه مدت داشته باشيد.
22. با خود شرط كنيد كه هيچ گاه و در هيچ شرايطى، برخورد تند نداشته باشيد و اگر ناگهان از شما برخورد تندى سر زد، خود را جريمه كنيد. براى مثال تصميم بگيريد - يا در صورت امكان نذر كنيد - اگر بر سر كسى فرياد زديد، فلان مبلغ را صدقه بدهيد، يا نماز شب بخوانيد و يا يك روز روزه بگيريد اين گونه جريمه معنوى نبايد نگاه انسان به عمل نيك را منفى كند؛ بلكه بايد آن را با يك تير دو نشانه زدن به حساب آورد؛ يعنى از طرفى رشد و تعالى معنوى و كسب تقرب مستقيم به سوى خدا و از طرف ديگر بازداشتن از بدى‏ها و زشتى‏ها. كارآيى اين روش، بسيار بالا است و بسيارى از علماى بزرگ، بدين سان تمرين عملى و خودسازى كرده‏اند.
23. از تفريحات سالم، آرامش‏بخش و تقويت كننده اراده - مانند كوهنوردى، شنا، دو پياده‏روى و گردش در طبيعت و... استفاده كنيد.
24. به رفتارها و حالاتى كه از افراد سر مى‏زند و شما را عصبانى مى‏كند، بى‏توجه باشيد. براى مثال اگر كسى با حرف ناروا شما را بر مى‏افروزد، از شنيدن و گوش سپردن به سخنان وى بپرهيزيد و يا محيط را ترك كنيد. به گفته‏هاى او توجه نكرده و آنها را در ذهن خود مرور نكنيد. نسبت به ديگر اعمال فيزيكى و رفتارهاى پرخاشگرانه و تحريك كننده نيز همين طور واكنش نشان دهيد و راه بى‏توجهى و سهل‏گيرى را پيش گيريد.
25. به مهارت‏هاى اجتماعى و ارتباطى خود بهبود ببخشيد. افرادى كه مهارت‏هاى ارتباطى بسيار ضعيف و نامناسبى دارند، سهم زيادى در عصبانيت و تندى در جامعه را به خود اختصاص مى‏دهند.[4] بنابراين قراردادن وقت كافى و مناسب براى ارائه خدمات نيكوكارانه به ديگران، نقش خوبى در كاهش آن ايفا مى‏كند و احساس ارتباط و همبستگى با ديگران را دو چندان مى‏كند. اين گونه مشاركت‏ها، علاقه فرد را براى خدمت ايثارگرانه به ديگران افزايش مى‏دهد و با افزايش حس همدردى نسبت به ديگران، فرد قادر مى‏شود تا شناخت بيشترى از آنها به دست آورد. درك انگيزه‏ها سبب كاهش بدبينى و قضاوت عادلانه‏ترى در مورد رفتار آنان خواهد شد و در نتيجه به دور از افكار پرخاشگرانه و احساسات منفى، ستيزه‏جويانه و خشم‏آلو، با خود استدلال مى‏كند و خويشتن را آرام مى‏سازد؛ زيرا قضاوت‏هاى بدبينانه و غيرواقعى از ديگران نقش عمده‏اى، در نحوه تعامل و برخورد منفى با آنان دارد.
26. در اين مسير از خداوند طلب ياري نماييد و به ائمه اطهار توسل جوييد.
توصيه هايي براي لحظه عصبانيت
1. هر گاه عصباني شديد اين مطلب را به خود متذكر شويد كه من الان عصباني هستم، در واقع خودآگاهي هيجاني مقداري از عصبانيت شما مي كاهد.
2. به هنگام بروز عصبانيت و تندخويى، سريع حالات خود را تغيير دهيد. براى مثال اگر ايستاده‏ايد، بنشينيد و اگر نشسته‏ايد، دراز بكشيد و صورت خود را با آب سرد بشوييد. يك ليوان آب خنك بياشاميد و خود را از آن موقعيت دور سازيد.
3. به هنگام عصبانيت چند نفس عميق بكشيد و سعي كنيد به چيزي فكر نكنيد.
4. يكي از راهكارهاي مفيد براي كاهش خشم و عصبانيت اين است كه در هنگام عصبانيت با دوستان ديگر ارتباط برقرار كرده و با آنها راجع به مسائل ديگري غير از مسئله خشم آور صحبت كنيد. شايد اين عمل در حين عصبانيت كار سختي باشد ولي اگر شما خواهان آرامش هستيد بايد اين كار را انجام دهيد صحبت كردن راجع به مسئله ديگر به شما كمك مي كند تا نتوانيد به موضوع خشم آور فكر نكنيد.
5. اگر امكان دارد، هنگام عصبانيت يا بى‏حوصلگى و كسالت، يك دوش آب ولرم بگيريد. بعد از استحمام و به هنگام خروج از حمام، دو پاى خود را تا قوزك، با آب سرد بشوييد.
6. وضو با آب سرد مي تواند تا حد زيادي از عصبانيت شما بكاهد.
7. چند لحظه دراز بكشيد و چشمان خود را ببنديد و همه ماهيچه‏هاى خود را شل كنيد تا آرامش عضلانى پيدا نماييد. فكر خود را از آنچه موجب عصبانيت شما شده است، منصرف كنيد و به عضلات بدن خود تمركز يابيد.
8. به خودتان تلقين كنيد: كه اتفاق خاصى نيفتاده؛ مگر آسمان به زمين آمده است؟ ديگران در چنين مواردى چه مى‏كنند؟ آيا همه عزا مى‏گيرند؟ هر كس به كارى مشغول مى‏شود و به اين گونه موارد اعتنايى نمى‏كند.
9. اگر گاهى سريع سخن گفتيد و عجولانه تصميم گرفتيد و رفتار نابجا از شما سرزد؛ به سرعت خود را سرزنش و حتى در لفظ، اظهار پشيمانى كنيد و وعده‏ها و قول‏هاى خود را در ذهن خويش، حاضر سازيد.
ذكر «لا حول و لا قوة الا باللَّه» را زياد بر زبان جارى سازيد و سوره «والعصر» را زياد بخوانيد. تكرار اذكار «استغفراللَّه ربى و اتوب اليه» و «اعوذ باللَّه من الشيطان الرجيم» نيز مفيد است.
امام صادق(عليه السلام) فرمودند: «خداوند به برخى از انبيا وحى كرد،: اى فرزند آدم! در وقتى كه غضبناك گرديدى، مرا ياد كن تا من هم تو را در وقت غضبم ياد كنم و تو را هلاك نسازم» بنابراين ياد خدا علاوه بر اينكه آتش خشم را خاموش مى‏كند، موجب آرامش انسان مى‏شود و در قيامت نيز آثار مثبتى به دنبال دارد.
10. وقتى كه با امور عصبانيت آفرين مواجه هستيد، براى مدتى (حدود 10 تا 15 دقيقه)، راه دريافت‏هاى حسى خود را سد سازيد براى مثال جلوى گوش خود را بگيريد و چشمان خود را ببنديد و سر خود را پايين اندازيد تا دريافت‏هاى عصبانيت را تحت كنترل شما در آيند و موجب تحريك بيشتر شما نشوند.
اگر رفتار و يا صفتى كه در شخصى هست، موجب عصبانيت شما شده، آن را شوخى تلقى كنيد و به شكلى، خود را از تيررس او دور در نظر بگيريد. يعنى؛ از در نظر گرفتن خويش به عنوان مخاطب رفتارهاى ديگران پرهيز كنيد؛ مثلاً از مشاهده كسى كه فحش مى‏دهد با خود بگوييد مخاطب او من نيستم و در اين هنگام از صحنه دور شده و راه دريافت‏هاى حسى را سد سازيد تا بيشتر مورد هجوم قرار نگيريد.
از مكاتبه شما با اين مركز كمال تشكر را داريم.
منتظر مكاتبات بعدي شما هستيم.
پی نوشت:
[1] . الكلينى، محمد بن يعقوب، اصول كافى، تصحيح و تعليق: على‏اكبر غفارى، (تهران: دارالكتب الاسلاميه)، ج 2، ص 304.

[2] . همان، ص 302.
[3] . همان، ص 110.
[4] . هافمن، كارل (و ديگران)، روانشناسى عمومى از نظريه تا كاربرد، ترجمه سيامك نقشبندى و ديگران، (تهران: ارسباران، 1378)، ص 309.