يكى از مهم ترين عوامل يادگيرى و يادسپارى و بازيافت اطلاعات، تمركز حواس است و اساس آن هماهنگى ذهنى است؛ يعنى، به خود يادآورى كنيم  كه چه كار يا هدفى را پى مى گيريم. اگر ما حواس خود را براى انجام كارى هماهنگ كرده، به آن كار معطوف كنيم، تمركز حواس ايجاد كرده ايم و هر چه تمركز بيشتر باشد، يادگيرى دقيق تر، كامل تر و ماندگارتر خواهد بود. عدم تمركز به گسستگى مطالب، بى نظمى ذهنى، آشفتگى روانى و فراموشى مى انجامد.
 
عوامل ايجاد تمركز حواس:
1. قصد ؛
تا انگيزه و نياز به چيزى نباشد، تمركز حواس و توجّه به آن، دقيق نخواهد بود. براى آنكه به چيزى توجّه كنيم، بايد انگيزه اى نسبت به آن در ما پديد آيد.
در خصوص امور درسى و تحصيلى، مقاصدى چون پيشرفت، موفقيت، رقابت سالم، اتمام تحصيل، يافتن شغل مناسب، مقام و منزلت اجتماعى، رفع نيازهاى مادّى زندگى، ازدواج و... مى تواند موجب تمركز حواس گردد.
2. زمان و مكان و شرايط مطالعه ؛
مطالعه منظم در زمان هاى تعيين شده و در مكان هاى مخصوص، در ايجاد تمركز تأثير به سزايى خواهد داشت. وقتى در مكان تعيين شده يا مثلاً پشت ميز كار خود قرار گرفتيم، به آرامى تمركز در ما شكل مى گيرد. البتّه بايد شرط هاى زير نيز رعايت شود:
الف. لَم ندهيم.
ب. از شل شدن بيش از حد عضلات جلوگيرى كنيم.
ج. از لباس خواب و راحتى بهره نگيريم.
د. ارتباط خود را با دنياى خارج قطع كنيم.
ه . گرماى مكان مطالعه را طبيعى و متوسط نگه داريم.
و. از سر و صدا دورى كنيم.
 ز. از برنامه هاى تلويزيونى دور بمانيم.
3. پرهيز از خيال بافى ؛
خيال بافى، غرق شدن در خاطرات گذشته و ياد كرد مشكلات، از عوامل برهم زننده تمركز است و سراغ كسانى مى آيد كه بى برنامه باشند و يا به خود اجازه مى دهند كه غرق در خاطره ها شوند.
4. اجتناب از تعارض انگيزه ها ؛
براى داشتن تمركز حواس، بايد به بلا تكليفى خود پايان دهيم؛ از ميان انگيزه هاى مختلف و متنوعى كه ما را احاطه كرده اند، با انتخاب درست، يكى را برگزينيم و بقيه را به حاشيه ذهن برانيم.
5. مرور ذهنى ؛
مرور فعاليت قبل از انجام آن - كه اصطلاحاً نقشه ذهنى خوانده مى شود - تمركزآور است؛ چنان كه آغاز كار با اضطراب و بدون برنامه و مقدمه تمركز زدا است. وقتى سير فعاليت علمى را در ذهن به سرعت مرور مى كنيم، آموخته ها و اطلاعاتِ نهفته در حافظه دراز مدّت، به صفحه هشيار حافظه حاضر مى شوند و در نتيجه براى تمركز حواس در يادگيرى، آمادگى فزون تر به دست مى آوريم.
تمرينات تقويت حافظه و تمركز بسيار سومند است. اين تمرينات بارها در كارگاه هاى فراوان به فراگيران، آموزش داده شده و به رضايت بسيار آنها انجاميده است. مطالعه آن مى تواند خوانندگان را در موفقيت بيشتر تحصيلى يارى دهد. در اين زمينه يادكرد نكات زير كافى مى نمايد:
الف. متخصصان فراوان معتقدند: بهترين روش، براى يادگيرى بهتر و دقّت بيشتر، برخورد سؤلى با موضوع، متن يا محتواى مورد مطالعه است.
ب. تمركز، تابع مستقيم نوع حافظه است.
ج. مطالعه چند كتاب در اين زمينه سودمند است [1].

 دلايل پراكندگى حواس
«عدم تمركز حواس»، موضوعى است كه بسيارى از جوانان از آن رنج مى برند و دلايل مختلف و متعددى دارد. تمركز حواس در هر كارى - از جمله مطالعه و درس خواندن - از ضروريات قطعى است. تمركز حواس، حالتى ذهنى و روانى است كه در آن حالت، تمام قواى حسى، روانى و فكرى انسان، روى موضوع خاصى متمركز مى شود و تضمين كننده امر يادگيرى و انجام صحيح كارها و رهايى از خطرات احتمالى است. به هر حال در يك جمع بندى كلى، مى توان گفت: بيشتر افراد به دلايل عمده زير، با عدم تمركز فكر و حواس مواجه مى شوند:
1. كسانى كه خود را به انجام دادن كار يا مطالعه درسى مجبور مى كنند ؛ در حالى كه تمايل درونى چندانى به آن ندارند! در اين صورت تمام قواى ذهنى و روانى شان به طور خودكار، از آن موضوع پرت مى شود و دچار حواس پرتى مى گردند. چنين افرادى ممكن است مدت ها با بى علاقگى، كارهايى انجام دهند يا به دنبال درس يا رشته تحصيلى خاصى، تلاش هايى كنند و به عبارت ديگر خود را مجبور به انجام دادن آن كار يا مطالعه مى بينند.
2. فشارهاى روانى نيز از عوامل عمده تشتّت فكرى است. بيشتر افراد زمانى كه با مسئله اى مواجه مى شوند، اگر معتقد باشند زمان كافى براى حل آن ندارند و يا توانايى حل مسئله و كسب توفيق را در خود نبينند، دچار نگرانى و اضطراب مى شوند. اين نگرانى ها، ترس از شكست، عدم اعتماد به نفس و خيال بافى هاى منفى گرايانه، توان عمل و ابتكار و خلاقيت را از آنان سلب مى كند و به جاى اينكه روى موضوع خاص تمركز كنند، بر ترس و احتمال شكست خود تمركز مى يابند و  يأس و نااميدى بر آنها چيره شده، موجب حواس پرتى مى شود.
3. گاهى بعضى از حوادث و اتفاقات، فضاى روانى فرد را دچار اختلال مى كند (نظير حوادث ناگوارى كه در زندگى شخصى، تحصيلى، خانوادگى، اجتماعى و اقتصادى و... رخ مى دهد) و امكان تمركز حواس را از بين مى برد.
4. گاهى عدم رعايت بهداشت مطالعه و اصول و قوانين آن و بهره نگرفتن از روش مناسب مطالعه، باعث خستگى جسمى و روانى شده و آمادگى روانى لازم را براى مطالعه و درس خواندن از بين مى برد. در نتيجه احساس بى علاقگى و به دنبال آن عدم تمركز حواس بر او مستولى مى شود.
5. تكثّر و تعدّد فعاليت هاى فرد - به خصوص اگر در توان انسان نباشد - باعث عدم تمركز حواس مى شود.
 
راه هاى مقابله با عوامل حواس پرتى:
براى مقابله با هر يك از عوامل فوق، بايد به راه كار خاص و مناسب با آن توجه كرد. در عين حال نكات زير مى تواند به عنوان راه كارهاى كلى، مؤر واقع شود:
1. در ابتدا و پيش از هر چيز، براى تمام فعاليت هاى درسى و غيردرسى، برنامه ريزى كنيد. اوقات شبانه روز را در يك جدول زمان بندى شده، از هنگام بيدارى تا موقع خواب، يادداشت نموده و براى هر كارى، زمان خاص و مناسب آن را معين كنيد. تا حد امكان طبق برنامه تنظيم شده، به انجام دادن همان فعاليت مشخص (كلاس، مطالعه، استراحت، عبادت، ورزش و...) بپردازيد. حتى زمان معين و مشخصى را در طول روز، براى انديشيدن درباره موضوعات مختلف يا تخيّلات و افكار مزاحم، اختصاص دهيد. اين كار حداقل دو فايده مهم دارد:
الف. نظم و انضباط در تمام فعاليت ها - حتى در انديشه ها و افكارتان - حاكم مى شود كه  خود بسيار ارزشمند است.
ب. اگر افكار مزاحم در غير زمان معين، به سراغتان آمد و باعث حواس پرتى شما شد، مى توانيد به خود وعده بدهيد كه زمان انديشيدن در اين باره، فلان زمان خاص و معين است. تأكيد مى كنيم براى هر كار و فعاليتى، وقتى معين كنيد و در آن زمان به هيچ امرى، غير از آن كار نپردازيد.
 
2. اصول و قوانين لازم براى يك مطالعه سودمند را بشناسيد و آن را به دقت رعايت فرماييد. در اينجا به چند مورد اشاره مى شود:
الف. با مد نظر قرار دادن هدف خويش از مطالعه و درس خواندن، احساس نياز به مطالعه را در خودتان افزايش دهيد.
ب. به هنگام مطالعه يا حضور در كلاس، از افكار نااميد كننده، كسل كننده و غيرمنطقى بپرهيزيد و همواره اميد، قدرت و توانايى را در ذهن خود حفظ كنيد.
ج. هميشه براى مطالعه يا سر كلاس، كاغذ و قلمى داشته باشيد و يادداشت برداريد و يا خلاصه اى از مطالب را بنويسيد تا در فضاى روانى درس و مطالعه قرار بگريد ؛ نه اينكه به دنبال افكار و ذهنيات خود باشيد.
د. با «پيش مطالعه» وارد كلاس شويد و پرسش هايى كه درباره درس به ذهنتان مى رسد، بلافاصله از استاد بپرسيد و به خود اجازه ندهيد سؤل مطرح شده، ذهنتان را به خود مشغول دارد و به تدريج از فضاى روانى كلاس خارج شويد. با اين روش ساده، مى توانيد فرآيند تدريجى و محتواى درسى كلاس را پى گيرى كنيد و خود را در فضاى درسى يا مطالعه قرار دهيد.
ه . زمان و مكان مطالعه، بايد از نظر فيزيكى و روانى از شرايط مناسب برخوردار باشد و هرگونه عاملى كه مى تواند باعث حواس پرتى شود (نظير سر و صداها، سرما و گرما،  نور كم يا خيلى شديد و...)، از محيط مطالعه خود حذف كنيد.
3. در صورتى كه تعدّد كارها و فعاليت هاى غيردرسى، باعث عدم تمركز مى شود، آنها را به حداقل ممكن برسانيد و به خود بگوييد: در اين دوره و زمان، مهم ترين وظيفه و كار من مطالعه و درس خواندن و ارتقاى سطح علمى است و فعاليت هاى جانبى متعدد، مزاحم وظيفه اصلى من است.
4. اگر مشكلات شخصى، اجتماعى، خانوادگى و... باعث عدم تمركز مى شود؛ بدانيد كه:
الف. زندگى هيچ كس، خالى از مشكل نيست و ذهن هيچ فردى خالى محض نيست. از طرف ديگر با صرف فكر كردن و مشغوليت ذهنى درباره چنين مشكلاتى، هيچ دردى دوا نخواهد شد. پس به خود تلقين كنيد كه هنگام درس يا مطالعه، ذهن خود را از آن مسائل برهانيد.
ب. به هنگام هجوم آن افكار، به خود قول بدهيد در اين باره خواهم انديشيد (و زمانى را براى اين كار در شبانه روز اختصاص دهيد).
ج. در صورت امكان به اتفاق يكى از دوستان خود، مطالعه يا مباحثه كنيد.
5. در صورتى كه موضوع يا موضوعات خاص و محدودى، باعث حواس پرتى شما مى شود، به دنبال راه حل مناسب آن باشيد؛ چرا كه آن موضوع خاص، در حكم علت عدم تمركز حواس شما است. پس براى مقابله با آن، بايد ابتدا علت و عامل اصلى را شناسايى كنيد و در پى حذف يا تقليل آن برآييد، ولى اگر موضوعات متعدد، باعث حواس پرتى مى شود، به نكات چهارگانه بالا توجه كنيد.
افكار بد و آلوده، بدون شك امرى مذموم و نامطلوب است و بايد به اين نكته توجه داشت كه افكار ذهنى انسان، خود نوعى عمل محسوب مى شود كه اعمال  درونى و يا جوانحى ناميده مى شود؛ در مقابل اعمال خارجى كه توسط اعضاى انسان (مثل دست و پا، چشم، گوش و زبان) انجام مى شود و به آنها اعمال جوارحى گفته مى شود.
اولياى الهى در اثر توجه كامل به مبدأ قدرت و هستى، خداوند را در تمام حالات حاضر و ناظر اعمال مى بينند و حتى فكر گناه و انديشه بد نيز در آنان راه نمى يابد، تا چه رسد به گناه بيرونى و خارجى؛ ولى چنين توجهى براى ما عملاً ممكن نيست! از اين رو گاهى اوقات در اثر غفلت از ياد خدا و فراموش كردن حضور او، افكار آلوده به ذهنمان خطور مى كند البته خداوند متعال به لطف و كرمش اين گونه افكار ناشايست را برما مى بخشد و اگر لطف او نمى بود مستحق عقاب و مجازات براى چنين افكارى بوديم؛ چون او از سوداى قلب ما و پنهان ترين خطورات قلبى ما آگاه است چنان كه مى فرمايد: «وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللّهُ» [2]؛ «امور درونى و افكار و نيات شما بر خداوند آشكار است؛ چه آنها را پنهان كنيد و چه آشكار سازيد و خداوند در مورد آنها از شما حسابرسى مى كند».

پی نوشت ها

[1]. الف. لوتار جى سى ورت، مديريت زمان، ترجمه: توكلى نيا. / ب. 57 راه براى تقويت حافظه.
[2]. بقره 2، آيه 284.